Saikuti Zai Thlirna


Saikuti Zai Thlirna

1. Introduction
Hmanlai Mizote kha zai ngaina tak leh an thil tihna kawng hrang hranga zai reng mai an ni a. Chuvangin hla phuah thiamte kha an hlu hle. Hla thluk siamna (Solfa) an la hriat loh vang a nih a rinawm; mi nazawngin hla an phuah thei lo a, thluk hran hlaka phuah theite chuan an hming a pu deuh zel a, chuti ang thluk chuan mi tam takin an phuah ve mai bawk \hin.
Mi nazawngin hla an phuah thiam loh avang hian hla phuah thiamte hi an lar vet vet thei hle a. Lalte meuh pawhin hla phuah thiamte chu an duhsakin, khaw hla tak tak a\ang pawhin an chah vang vang duh \hin. Mizo Zai hi a bu chuan za chuang lai awm a, chung zinga hla lar leh tam ber zinga mi chu Saikuti Zai hi a nih a rinawm.
2. Saikuti Chanchin
Saikuti hi kum 1830-ah a piang a. A pianna khua hi sawi dan chi hrang a awm a, B. Lalthangliana chuan, “…Hmar veng Vanlaiphai kianga Hlingvawm khuaah a piang a. Heta an chen lai hian hla a phuah \an tawh a, ‘Hlingvawm Zai’ an ti \hin” (Mizo Hun Hlui Hlate, 120) tiin a sawi a. RL. Thanmawia thung chuan, “…kum 1830 khan Thingsai khuaah a lo piang” (Mizo Hla Hlui, 243) niin a sawi ve thung.
A pa chu Thangâwna Fanai Khingtin niin, a nu chu Ngurchuailovi a ni. Saikuti hian unau mipa pakhat leh hmeichhia pathum a nei bawk. A naupan têt lai, tui chawi thei rual a nih lai a\angin hla a phuah \an tawh a ni. A naupan laia a hla phuah lar tak pakhat chu,
Zawlbuk hnuaiah Buhlem kan \hap chiam a,
Hmarthanga zai kêl bê lo ang e
Naupan laia hla phuah tawh a ni a, kum 90 lai damin, kum 1921-a a thih hma zawng chuan hla hi a phuah zel niin a lang. Kum zabi sawmhnihna tir lama Awithangpa rawn lar chhuah thlengin hla hi a la phuah a, a hla phuah hun chhung hi “1840 a\anga 1900 hnu lam deuh thleng a ni ang” (245). A dam chhung kum chanve aia tam mah hla phuah nana hmangtu Saikuti hi hla phuah tura piang (Born Poet) ve rêng a nihzia chu a hriat mai awm e.
3. Saikuti Zai lo chhuah |an Dan
            Saikuti hi a naupan lai a\anga hla phuah \an tawh ni mah se, a hla phuah pakhat bak hi chu hriat theih a awm tawh lo. A nulat hnuah chuan hla tam tak a phuah a, a phuah \anna tak chu Chhim Zai thluk ni a sawi a ni. Hlingvawm-a an awm laia a hla phuahte avangin \henkhat chuan Saikuti Zai hi ‘Hlingvawm Zai’ an ti bawk.
            Chhim Zai hi chhim lam a\anga chhuak a nih avanga Chhim Zai tih hming pu ta a ni a, Chai Hla, chai nana hman \hin pakhat a ni. Kum 1800 hnu lama chhuak niin, a tirah chuan Mual\huam salho an phuahna hla, a thluk hmanga a hnu zela an phuah belh a ni. Tichuan, a hun laia lar tawh mang lo Chhim Zai chu Saikuti hian a rawn tilar thar leh a; amaherawhchu, Saikuti hla a lo lar tak hnu chuan Chhim Zai tih aiah Saikuti Zai tih a lo ni ta a ni.

 4. A Hla Phuah Dan
            Saikuti hi hla phuah thiamna pianpui a nihzia a lan chianna chu, a hun leh hmun a zirin hla a phuah mai \hin hi a ni. A tlachawpa hla thu \ha tak tak a phuah theih zel avang hian a hlate leh a lo pian chhuah dan hi a hrang nuai a, chanchin tam tak a nei a, a ngaihnawm hle.
            A naupan laia a hla phuah awm chhun pawh hi a \hiante nen an inkhuallema Zawlbuk hnuaia buh lem an \hap laiin, pa pakhat Hmarthanga, Zawlbuk chhunga awm chu a zai a, a zai thiam vak lo ni ngei tur a ni, ‘kel be lo ang e’ a han tihsak a. Chuti ang chuan a puitlin hnu pawhin, a hun leh hmun a zirin hla hi a tlachawpin a phuah mai \hin.
            Khua tin lang ka pa run a zau,
            Kawlah vanrang chhum angin leng rih nang ka ti
Tih hla pawh hi hla thu \ha tak si, ho lam ang reng tak si a ni. An in a\angin khua a thlir a, a thil hmuh chu hlain a chham chhuak nghal mai thei a ni.
            Saikuti te khua Thingsai hi ropui an inti hle a, an rilru pawh a chapo deuh viau a. Kawtchhuahah mi lu tarna tur Sahlam atan thing pakhat an zuah a. An khaw tlangval rammu an hlawhchham hawng leh ta si a, chu chu hlain a han chham khum a –
            Ral in rel e, kai lo Lalnemate,
            In zuah sual e, chhuahtlang thing lenbuang.
           
In zuah sual e, chhuahtlang thing lenbuang,
Chunglûm lianâk chhunrawl a vai e

In zuah sual e, chhuahtlang thing lenbuang,
Pâr a chhuang e, Mizo lû ngenin
Chutia a han tih chuan tlangvalho chu an thin a ur hle a, an khaw titi a tling hial a, an lal Khawtindala meuh pawh a thin ur hle mai a. Saikuti chuan hla bawkin –
Sai khaw tlangah lallai a zing dawn e,
Chhim tlang nufa banah kai I, ka rûnpui mawiin
A han tih chuan an lalpa pawh a nui leh thei ta a ni an ti.
            A lâwm pa, tleirawl pakhat, a hla hmanga a tihthinrima, a thawi dam leh dan mawlh mai hi a ngaihnawm hle. Ni khat chu a lawmpa nen chuan an feh dun a. A han inngaihtuah a, ral lo kal ta se la, a lawmpa chu a la naupang hle mai si a, a tlansan duh hial te a ring a, a rilru tihhuai nan hlain a phuah ta a –
            Tleitir lawm chu ralah ka ring zo lo,
            Pathlawi lungliana kan lawm lo chu.
A han ti a. A lawmpa chu a thin ur ta a. Biak pawhin a chhang duh ta si lo a, Saikuti mangang chuan hla bawkin –
            Mat tui luang chuak \iauah damte’n a chawl,
            Ni chhun ka lawm Thangte anka biah nem a chawl e.
A han ti leh a. A la \awng duh ta chuang lo a. Hla hmang veka a han tih nawn leh pawhin a lawmpa chu a la tilungawi zo ta chuang lo a. A tawpah chuan –
            Chunnu sak loh zaleng ka burtui
            Ruang\ha puallengan dawn nuam lo ve
A han tih chuan, ‘Ruang\ha puallenga’ tih chuan a lawmpa chu a lawm ta deuh a ni ang, a hmel chu a danglam ta deuh a, mahse a la \awng duh ta chuang lo a. Hla bawkin a han phuah leh a, a lawmpa chu a lo \awng duh leh ta a, an titi duh leh thei ta a. Hla hmangin a lawmpa chuan a han chhang let ve ta a. Tichuan Saikuti chuan a duhzawng leh a lungawina tur lam chu a man fuh ta a, hla hmang vekin –
            Zathang ralin min bûk lenthang chemin
            Fam ka hlau ve chhaktiang ral daiah ram va \uan chu
A ti a. A lawmpa chuan lo chhang letin –
            Lungphang lo la kan lawm lai lengtenu,
            Ka veng ang che bawlte tui \um zathang ral kaiah
tiin.
Saikuti hian a hla hmanga mi han chhaih kual vel hi a thiam hle a. A lawmpa mai bakah, an khaw tlangval te, a chhungte ngei pawh a hla hmangin a tithinur a, a hla vêkin a tilawm leh \hin. A hla hmang hian a duh zawng a sawi a, mi a cho phur thiam hle bawk. Vawi khat pawh an khuaah sakei sual a awm a, tumahin an bei ngam si lo a, tlangvalho cho phur nan hla a phuah a, sakei chu an ûm tlan ta a ni, an ti.
A \hianten hla a phuah thiam tak take m tih fiah an tum \umin a hritlang muhil lai an kai tho a, hla han phuah teh an ti ta mai a. Ani chuan –
Min tho lo u, tlemin ka’n zal ang e,
Tawnmang lungmawl \hadang buan ang pawm lai a ni e
a ti chhuak nghal mai a ni, an ti. Hei hian a hla phuah thiam dan a hril thui hle awm e. Saikuti Zai hi Saikuti phuah vek a ni lo a, mi dang phuah niawma lang \henkhat a awm bawk.
5. A Hla/Zai Hawi Zawng/Kalhmang (Characteristics)
Chhim Zai thluk vekin hla a phuah lo a nih theihna lai chu Saikuti Zai hi chai hlaa chhiar tel a ni lo a, Chhim Zai chu Chai hla pakhat a ni. Chuvangin Saikuti Zai hian thluk hran a nei a nih a rinawm. B. Lalthangliana chuan Saikuti Zai hi chi li-ah a \hen a, chungte chu, “Lengzem zai te, mihrang awih hla te, mitthi ngaih hla te leh sa lu aih hla te.” (121). Tin, hla bu hnih neiin a sawi bawk a, chungte chu, “‘Chhim zai kalhmanga thluk nei’ leh ‘Her-awt zai’ an ti” (121). Awithangpa Zai thlukin hla a phuah nual bawk.
B. Lalthangliana \hen hranna bakah hian hla dang, hlawm lian em em si lo a awm \euh bawk a, chung zingah chuan – Sahlam a phuahna te, Keifang kung a phuahna te, inepna hla te hi tlema \hen hran theih deuh an la ni awm e. |hen hran hleih theih loh khawpa ze tam a phuah hian a hla tamzia a hrilhfiah thui hle.
Saikuti danglamna chu a hun leh hmun milin hla a phuah mai \hin. A thinlunga a vei, thûk tak emaw, ril tak kar a\anga lo chhuak emaw a ni ngai lo a, a hun tawn leh thil awm danin a hril zawk a ni. Hla hlui dang ang lo takin Saikuti hlaah chuan a tlar indawt danin awmzia a nei tawh a. A hla tam zawk hi tlar inzûla phuah a ni.
Hmeichhe hmingchawi hla chhuak hmasate hi Subjective Poetry an tih ang hi a ni tlangpui a. Lianchhiari Zaiah chuan Lianchhiari lunglennain a hual vel a, Laltheri Zaiah pawh a ngaihzawng an thahsak avanga a nu leh pate a tihletna hlain a luah khat bawk. Darpawngi Zai kan en pawhin a Thinrim Zai bakah a lusunnain hmun pawimawh an luah a ni.
Saikuti hlaah chuan a thawl halh a, a leng hnem em em thung. Thinlunga vei, chhungrila turtu lam aimahin hla phuahtirtu chu a chhehvela thil awmte an ni zawk mah. Lengzem zai te, Mitthi ngaihna lam hlate awm bawk mah se la, a bul vela thil awmte hian Saikuti hi hla a phuahtir tam zawk a tih theih awm e.
Chutih rualin, hla phuahtu tam zawkte ang thoin hmangaihnaah a luangliam ve hle a ni tih Lengzem zai a\angin a hriat theih. A hmangaih tak nena kumkhuaa awm dun tura a duhthusam a phuah chhuahnaah pawh –


Ka lungdi nuam che maw,
Thangvanah kai ila,
Siar-ah \o ila, khua zain sel rawh se
a han ti ngat mai a. An duh duhin mite chuan lo sawi mah sela, a duh ber chu a ngaihzawng nena awmdun theih a ni. Chuti ang a nih lai chuan, pasal a neih hnu chuan a duhthusam chu a thâmral ta em ni ang tih theih turin a hla a danglam ta thung –
Chhingkhuala mi’n dawi ang min rawn dil a,
Laikhum chungah lungduh loh buan ang ka pawm reng e
A chungchuanna pakhat, a hla kalhmang tarlangtu pakhat chu mi cho phurtu a nihna hi a ni. Huaisen ngaisang hnam, ral lu la thei tura mal an insâwm \hinzia leh chuti ang ni thei tura tlangvalte fuih phurtu leh faktu a nihzia a hla a\ang hian chiang takin a hmuh theih. Pasal\hate an hlawhtlin \um pawhin hlain a fak zui nghal mai thei bawk.
Bawmzo thlunglu tui ang kan lak ni chuan
Kan thanin Saikhaw tlang a nghawr dìm e.
Tihelna hla (Satire) ziarang hmuh tur a awm bawk a. An khua Thingsai khaw kawtchhuaha sahlam atana an zuah thingah chuan mi lu khai tik ni reng a awm ta lo a, chu chu hlain a han phuah el a –
Râl in rel e, kai lo Lalnemate,
In zuat sual e, chhuahtlang thing lenbuang
He hla hian an khaw lal leh tlangvalte a tithinur em em a, hla hmang vekin an thinur chu a thawi damsak leh ta a ni.
|um khat pawh an khaw tlangvalho nen an inhmuthiam vak lo a, Saikuti te ina chuangkai lo turin an inhrilh hlawm a. Saikuti lah chuan an do rawnna chu a pawisak lohzia hlain a phuah a –
Min phiar vel e, leido za ral angin,
Lawhleng siali suihlung phang loin
a ti a. Chu chuan tlangvalho chu a tithinur zual a, an in chu hal an tum hial a. Hla hmang vekin an thinrim chu a thawi damsak leh a ni.
6. Mizo Nun A Tarlan Dan
RL.Thanmawia chuan, “Saikuti hlate hi ngun taka bih chian chuan a hun laia mimir nunphung, an inchhung khur nun thlengin min hrilh chiang hle” (245) tiin a sawi a. Saikuti hlaah hian Mizo chanchin chhuinaa chuang lem lo, khawtlang nunphung, mi \ha chhung aiin vangtlang mi an lang tam hle. Saikuti zaia Mizo nun, awm dan leh chin dan phung lang tam tak zinga \henkhat chauh lo sawi dawn ila:
6.1. Zai Ngaisang Hnam – Mizote:
Saikuti zai a\anga chiang taka lang nghal leh hmuh hmaih theih hauh loh chu: Mizote hi zai ngaisang hnam an ni, tih hi a ni. Saikuti hlain thil a tih theihzia tam tak kan sawi tawh a, mi a cho phur a, sapui a um tlantir thei hial a. Lal a tithinur a, tlangvalin an in halsak an tum lai pawhin hla hmang vekin an thinrim a tu dai thei a. Hlain thil a tihtheihzia leh hla an dahsanzia a lang chiang hle.
6.2. Hla Phuah Thiam Ngaisang Mi:
Tunlai thleng pawhin hla phuah thiamte chu an hlu em em a, hmanlai pi pute nunah phei chuan an hlu lehzual. Zai ngaina tak Mizote tan chuan hla phuah thiamte hlutzia hi chhût tham a tling awm e. Lungngaih lai leh hlim huna sakpui theih tur hla phuah thiamte chu an ngaisang em em a, Saikuti chanchin a\ang hian a chiang lehzual.
|umkhat chu feh chhuak tur kawtchhuahah an inghahkhawm laiin rengchal a lo kiu val val a, tlangvalte chuan, “lung a tileng em mai, hlaa chawi thiam an awm chuan feh loin kan awm ang” an ti a. Tumah thiam an awm si lo a. Nakinah Saikuti a lo thlen chuan an han hrilh a, awlsam deuh maiin –
Val zawng ram \uan suihlung i hertir e,
Chawmkhuang beng lo siahthinga zai rem chhung in ni e
a han ti mai a. Saikuti hla ai tur chuan an kir leh ta vek a, awmni kham meuhin an zai nileng ta a ni an ti.
6.2. Thih Hnu Piah Lam An Ngaihdan:
Mizote hi mitthi ngaia rei tak sûn \hin an ni a. Chuti anga an ngaihte chu hla te’n an hril châmchì bawk a. Mitthi ngaihna hla hi Mizo zaiah chuan a bu pui berte zinga mi a ni. Thih hnua khawvel dang lo la awm leh tur an ngaihna pawh hi thui tak chu a chhuidawn thei a. Saikuti hlaah heti ang hian kan hmu –
Chhingkhual angin zing zin theih chang se la,
Hmuh ka nuam e, thlafam buantual ro pui an relna
He hla hi chi hnihin a sawi theih ang. Pakhatah chuan, Mizote Kristiana an inleh hma, sakhaw hlui an rin laia mitthi khaw khawtchhuaha Pawla’n mitthite ro a lo relsak dan emaw, Pialrala an khawsak dan emaw, mitthi khuaa an awm zui zel dan hmuh a chak thu a sawina a ni thei a. Pahnihnaah chuan, Kristian an nih hnua vanram leh hremhmun kal tur, Pathianin mitthite chunga an damlaia an thil tih ang zela a lo relsak dan hmuh ve a duh thu sawina a ni thei bawk.
Heng bakah hian Saikuti zaia Mizo nun kan hmuh theihte chu – Sa an aih \hin thu te, sa kap thei leh sa lu ai theite an ngaihsanzia te, zu leh sa nen hlim taka zai leh lam chunga an aih \hin dante kan hmu a. Tin, sakei sualin a tihbuai \hin dan pawh a hmuh theih a, a hlauhawm avanga an beih mai ngam loh avanga Saikutin tlangvalho a fuihphur dan hre bawk.
Tin, leido nei reng renga khawsa, ral muang lo taka khawsa \hin an ni. Ral chu engtik lai pawha che thei reng an nihzia leh sala tan loh vek pawha thi nghal mai thei an ni tih a lawmpa nena an feh duna a hla phuah dan a\angin a lang thei a. Chutih rualin, mipa leh hmeichhe rilru a danglam theihzia a lawmpa chhan letna a\angin a hmuh theih bawk.
Tlangval leh nula inkar thui tak a lang thei bawk. Chhuna an fehnaah an inlawm tlang a. Zanah nula chu tlangvalin a rim leh a. Nula tan tlangval chu tu pawh ni se biak chhiat thiang lo tluk a ni. Tlangval chu nulain a tihthinrim emaw, a tihlungawi loh chuan tlangval thinrim inthurual chuan in thlengin an halsak thei a. Tuman an chhan ngai lo.
Tin, Pawi mikhual pakhat a phuahna a\angin tlangvalten an duh dan danin nulate chungchang an sawi thei \hin tih kan hmu. He Pawi mikhual pawh hian Saikuti a duh hle mai a. A rìm tluk tluk mai a. Saikuti pawhin hlain a han phuah a, chutah Pawi tlangval chu a uang ta mai a. Saikuti te nufa thinrimin lal hnenah an khing a, thu dik erawh an humhim thung.
7. Tlangkawmna
            Saikuti zai hi a hunlaia hl alar ber pawl a ni a. Mizo zaite zinga hmeichhe hmingchawi zaiah chuan a lar ber leh sak hlawh ber pawl a ni awm e. Tin, a phuah hun chhung pawh hian kum zabi pahnih a awh a. Saikuti zai hnuah hian hmeiche hmingchawi zai lar tak a chhuak tam tawh lo hle.
Tin, kum zabi sawmhnihna bul lamah chuan Kristianna-in Mizote rilru a thlak danglam \an a, Saikuti zai mai bakah Mizo zai pumpui a sawi \il zo a. Puma zai te pawh lar hle mah se rei a daih thei tawh meuh lo. Kritianna avangin hla hlui zai chu hnawl a lo ni ta a. Chuvang chuan hla thluk tam tak chu a boral zo tawh a. Saikuti zai pawh hi a solfa nena siamte chu awm bawk mah se, sak a hlawh tawh lo a, a hla thu tam tak pawh chhinchhiah loha bo ta tam tak a awm ang. Chutih rualin mimal hmingchawi zaiah chuan Saikuti zaite hi hla tam berte zinga mi a ni.
Sawi hmaih hauh lo tur chu Saikuti zaia inhnialna awm hi a ni.
In zuah sual e, chhuahtlang thing lenbuang,
Pâr a chhuang e, Mizo lû ngenin
He hlaa “Mizo” tih lo lang hi \henkhat chuan Mizo tih hming hmanna hmasa ber niin an sawi a. |henkhat chuan he hla phuah hunlai vel hian Mizo tih hming hi an la hman loh an ring thung a, a hla thu danga a hman \hin ang tho “Bawmzo” tih tur a ni an tit hung. A dik ber hriat a har tawh a, pawm dan leh rin dan insawhsawnsak ngawt theih a nih bawk si loh avangin “Bawmzo” leh “Mizo” tia ziak kawp \hin a ni a, \henkhatin “Milu” tiin an ziak bawk. A dik ber hre lo ma hila, Saikuti zai tihlutu a nihna lai a awm ve a, Saikuti zai leh chanchin chhui chian tichakawmtu pakhat a ni bawk.









Work Cited
Lalthangliana, B., Mizo Hun Hlui Hlate. Aizawl: RTM Press. 1998
Thanmawia, R.L., Mizo Hla Hlui (Mizo Folk Songs). Aizawl: Gilzom Offset. 2012
Bibliography
Chhuanvawra, C., Hmanlai Leh Tunlai Mizo Hlate. Aizawl: JP Offset Printers. 2011
Lalthangliana, B., Mizo Hun Hlui Hlate. Aizawl: RTM Press. 1998
Malsawma, J., Zo Nun. Aizawl: Ziki Printing Press. 1979
…, Zo-Zia. Aizawl: LV Art. 2000
Thanmawia, R.L., Mizo Hla Hlui (Mizo Folk Songs). Aizawl: Gilzom Offset. 2012
…, Chuailo Bu Thumna. Aizawl: Gilzom Offset. 2015
…, Chuailo Bu Hnihna. Aizawl: Gilzom Offset. 2010
…, Mizo Poetry. Aizawl: Franco Press. 1998
Tribal Research Institute. Lusei Hnam Zai. Aizawl: Zonun Industries. 1993
Zawla, K. Mizo Pi Pute Leh an Thalhte Chanchin. Aizawl: Lengchhawn Press. V Edition. 2011


Comments

Popular posts from this blog

Critical Analysis of Church Going

Aizawlah Aizawler-Review