Mizo Tawnga Hnam Dang Tawng Hnuhma
H.
Lalhriatzuala
Miz/4/CC/23
24 March
2017
1. Introduction:
Khawvel
hnam hrang hrangte danglamna leh inan lohna lian tak chu \awng hi a ni. Chutih
rualin, \awng hi hnam min phuar khawmtu ber a ni bawk. Mizo \awnga hnam dang
\awng hnuhma kan tiha ‘hnam dang’ tih hian Mizo hanhthlak ni lo, Mizo \awng
hmang lo, Mizote sawi dana Sap leh Vai inkara mi zawng zawng a huam thei awm e.
Mizote
hian hnam dang tia an sawi \hin; vun ngo chu – Sap, vun hang/dum chu – vai, tih
ringawt lo deuh hi \awng dang hmang tam tak khawvelah hian an awm a. Khawvelah
hian hnam chi thum – Mizo, Sap leh Vai awm anga ngaihna hi hmanlai Mizote
ngaihdan pakhat a ni ve rêng a. Chumi ngaihdanah chuan \awng pawh chi thum –
Mizo \awng, Sap \awng leh Vai \awng chauh awm anga ngaih mai theih a ni.
Amaherawhchu,
mingo zawng zawng ‘Sap’ leh vun hang zawng zawng ‘Vai’ han tih ngawt hi a dik
tawk ber tawh lo a. Sap leh Vai inkara Mizo vun rawng ang pu pawh hnam tam fe
an awm a, \awng hrang pawh tam tak a awm bawk. Chuvangin, hnam dang \awng tihah
pawh hian Mizo hnahthlak \awnghote tel loin \awng chi hrang hrang huamtir a
ngai dawn a; chutih rualin, Mizo \awnga hnuhma lian tham nei \awng chu Sap
(English) leh Vai (Hindi) a ni tho mai.
2. Mizo
|awng:
Mizo
\awng hi Duhlian \awng emaw, Lusei \awng emaw, tia sawi leh vuah a ni bawk.
Tunlai hunah chuan Mizo \awng tih hi sawi dan tam ber a ni tawh. Mizo \awng chu
Mizo hnam, Mizorama cheng te, Manipur te, Cachar ram te, Tripura ram te leh
Burma ramtea Mizo awmte \awng hman ber a ni.
Mizo
\awng hi \awng-chik-mi (Linguist)-ho chuan Tibeto-Burman \awng tam takte zinga
\awng pakhatah an dah a. Tibeto-Burman hi Tibeto-Chinese zinga \awng peng
pakhat a ni. Mizo \awng hi kum 1894-a AAWB, Pu Buanga (JH.Lorrain) leh Sap Upa
(FW. Savidge)-in an siam hma chuan inbiak nan chauha hman \hin a ni.
3. Hnam
Dang |awng Hnuhma:
Mizo
hi zirnaah hmasawn chakin thiamnaah pawh a sang chak hle a. English leh Hindi
thiam an pung zel a, thu sawina tam takah Mizo \awng hlanga thu sawi theih a ni
meuh tawh lo. Fiamthua an sawi \hin dan ang deuhin, Mizo \awng leh Sap \awng a
inzah nawk ta tih theih a ni. Hnam dang \awng pahnih – English leh Hindi-in
Mizo \awnga hnuhma a neih dan hi lo en ila:
3.1 English:
Sap \awng (English) Mizo \awng tuallenga hman
hi chhiar dawn ila phek za tam daih chhiar tur a awm tawh ngei ang tih phat
rual a ni lo. An lam dan hrula Mizo \awng hmana hman tak te, a Sap \awng sipel
ngai ngaia seng luh takte leh a Sap \awng lehlinna Mizo \awng a pahniha hman ve
vete tak pawh a awm bawk.
Entir nan:
3.1.1. Sap
\awng, a Sap \awng lam dan hrula lama Mizo \awng hmana hman zui tak te chu
Bottle – Bawtawl
Christmas – Krismas
Ciggaretes – Sikret
Kettle – Ketli
Dozen – Dawrzawn, leh a dangte.
3.1.2. Sap
\awng, a sipel tidanglam lova a ngai ngaia kan hman te
Mizo \awnga sawi kher tum lo leh sawi kher ngai
loa a Sap \awng thumal kan hman ve maite chauh lo tar lang ila
Computer, Film, Cooker, Stool, Television (tv),
Gas, Pin, Tube light, leh a dangte.
3.1.3. Sap
\awng, a Sap \awng leh Mizo \awnga lehlinna kan hman ve te (Sap \awng leh Mizo
\awng hman pawlh, hman ve vete) :
Accident – Tawhsual
Advertisement – Fakna, Hriattirna
Agenda – Thu ngaihtuah tur
Adict – Ngawlvei
Article – Thuziak, leh a dangte.
3.2 Hindi:
3.2.1. Vai
\awng (Hindi), an lam dan leh an lam dan ang hrula lama Mizo \awng anga hman
tawh te:
Alkatara – Alkatra
Alu – Alu
Chandmari – Chanmari
Bora – Buara
Bazaar – Bazar, leh a dangte.
3.2.2. Vai
\awng, a Vai \awng leh Mizo \awnga lehlinna kan hman ve vete:
Aara – Ara/Thingzaina
Cappal – Chappal/Vawthlep
Chhutti – Chhu\i/Chawl/Chawlh
Hafta/Safta – Hapta/Chawlhkar, leh a a dangte.
Heng kan sawi tak a\ang ringawt pawh hian \awng
dangin Mizo \awng pawlhsawpzia chiang takin a hmuh theih awm e. Hnam dang \awng
sengluh hi thil tih âwm lo leh tihngai loh a ni hranpa lo. Chuti ang zingah
chuan English hi \awng dang a\anga senglut hnem ber a ni lâwtlak ngei ang.
Latin, Grik, Scandinavian, French \awng a\anga an lak luh ringawt pawh hi paih
leh tur ni ta se a an \awng zah ve dawn lai a ngai ngei ang.
|awng hi thil nung anga che thei leh danglam
thei, a hmel leh awmzia inthlak thei, \thang leh piang danglam thei a ni.
Sap-ho chuan \awng dang a\anga an lakluh hmangin an \awng an tihausa ti ila kan
tisual tam lo ang. Chuti ang chuan \awng hi a \hang reng a, thi tawk awm bawk
mah se a hmangtu a zirin a larin a lar lo thei tho bawk.
Mizo \awng pawh hi a \hang lian chho zel niin a
hriat. British-in Mizoram a awp hma |iau kân lai vela \awng leh Mizoram State-a
hlan kai a nih hnua \awng chu a danglam hle tawh ang a, thumal thi leh a awmze
hriat tawh loh tam tak a awm bawk ang. Thiamna leh finna sang zelin hmasawnna a
ken telah kawng tam takin, loh theih lohna avanga hnam dang \awng hman ngaih
chang a awm a, tunlai hunah phei chuan \awng dangin Mizo \awng a luahlanna hmun
tam tak pawh a awm tawh bawk.
Nitin sikul a lo \ha chho tial tial a, ziak leh
chhiar tam lamah miten hma an sawn zel a. Chanchinbute a punga, lehkhabu lehlin
leh ziak tharte pawh a indawt chho zut tawh a. Mizoin kawng tinrengin hmasawnna
a zawh a. Indopui pakhatna hunlaiin Mizo tlangval sangkhat vel France ramah an
kal a. Hnam dang \awngkauchheh pawh mi tam takin an hmang ta a. Chung mite chu
mipuiin an lo ngaihsan avang leh an sawi ang apiang sawi ve chakna lian tak a
lo awm tâk zel avangin Mizo \awnga sengluh tawk a lo \hahnem tial tial a. A hun
leh ni chiah sawi theih lohin Mizo \awng thumal pangngai ang maia hman chhoh a
lo ni ta hlawm a ni.
Vai \awng tih hian Hindi mai bakah, Urdu,
Arabic, Persian, Sanskrit leh Bengali thlengin a huap thei awm e. A ziah dan
leh a lam dan inang thlip thlep lo mah se, hnam dang \awng hman bel tawh hi a
\hahnem viau tawh a ni.
Sap \awng tia kan sawi hote hi Vai \awng ai
mahin sengluh a tam tawh awm e. Amaherawhchu, Mizo \awnga sengluh nia pawm chin
erawh a inang lo thei nuk ang. Mizo lehkha thiam hmasa leh Sawrkar hnathawk
hmasate khan Sap \awng ‘tih-Mizo’ aiin a Sap \awng pangngaia hman ve mai an duh
deuh zel niin a lang.
Sap \awng, Sapho hman dan ang anga hman chu
changkanna leh zahawmna hriltu pakhat niin a lang bawk. Mizo \awnga sawi theih
reng, Mizo \awnga a tlukpui thumal awm sa reng pawh vawrh darh leh sawi chhuah ai
chuan Sap \awng thumal zeh zeuh zeuh chu thil mawi leh changkang a ni a, chuti
ang chuan thuziak hmasa lamah pawh Sap \awng thumal a tam \hin hle.
Zosapte hunlaiin Sap \awng thumal \henkhat chu
Mizlo lamrik thiam dan ang zawnga ziak leh sawi a ni \hin. Zirlaibu leh Pathian
thu lamah pawh eng emaw zat chu a lamrik dan anga ziak a ni. Entir nan, School tih chu Sikul tih a ni a, Skul ti
an awm bawk. Exam chu Ekzam tih ang chi hian thumal tam tak
chu hman a ni.
Pathian thu lama hawi thumalhote pawh tihdanglam
\hin a ni bawk a. Entir nan, Ephesi tih
chu Efesi, Philipi tih chu Filipi, Apostle tih chu Apawstawl, Doctor tih chu Daktawr, Cross tih chu Kraws tih a ni a. Heti ang chi hi hun
rei tak chhung hman a ni a, \henkhat hi chu a Sap \awng ang ngau ngaua hman a
ni tawh zawk mah.
4. Tlipna:
Mihring pangngai chuan hma lam pan duhna
thinlung kan pu \heuh awm e. Mizote zingah pawh \hang zel a, hmasawn zel duhna a
lian ta hle. Chu chuan hnam dang tih dan leh an \awng hmante pawh hman pawlh
nawk nawk duhna a hring chhuak a tih theih awm e. A chang phei chuan Mizo \awng
zahpui zawk hial te pawh an awm mah na. Mizo \awng tihhausak leh tihphuisui aia
zahpuina, thiam lo nih châkna hial \henkhat chuan an nei.
Sap ngaihsanna hian Mizo \awngah hnuhma lian
tak a nei. Tin, sawrkarin \awng hman bera a neih avangin Mizo hlang awm
khawmnaah pawh English hman a ngaihna
hmun tam tak a awm tawh a ni. Chuvangin, English
hi \awng tualleng a chang anga, Mizo \awng hi a luahlan lo ang tih sawi
thiam har a ni tawh mai thei. Eizawnna leh nitin khawsak phungin Mizo \awng aia
hnam dang \awng a mamawh tam zawk na na na chuan \hangthar, chuan lo la awm zel
tur tan Mizo \awng thiam leh hman \ulna a awm lo ang.
Bibliography
Chhangte, Ralluaii. Mizo |awng Chikna. Aizawl: Hnamte Press. 2001
Chhuanvawra, C,. Mizo |awng Chhuina. Aizawl: JP Offset Printers. 2012
…- Zo
Khawthlir. Aizawl: JP Offset Printers. 2010
Mizo Academy of Letters. Zo Kalsiam. Aizawl: RTM Press. 1997
Mizo Literature & Language Teachers
Academy. Mizo |awng Zirzauna Bu Thar. Aizawl:
Felfim Computers. 2015
Sailo, Lalthangfala. Lunglai Hnemtu. Aizawl: Gilzom Offset. 2011
He thu ziak hi zirlai puitu tur ka zawnna lamah ka haichhuak nawlh maia,ka ṭangkaipui hle mai..A ziaktu chungah ka lawm em em em
ReplyDelete